Sesambungan Adhisional Sajrone Ukara Camburan Sejajar
Choiria F
A.
Purwaka
Sesambungan adhisional bisa ditemokake
sajrone ukara camboran sajajar. Lumrahe klausa siji lan sijine kawuwuhan
tembung panggandheng, yen ora ana, mesthi kawuwuhan tandha koma (,).
Klausa-klausa iku bisa disambungake dadi ukara camboran sajajar kanthi
nggatekake wujud, guna lan kalungguhane.
Sesambungan adhisional sajrone ukara camboran sajajar
iki narik kawigaten kanggo ditliti
amarga isih durung akeh sing nliti sesambungan ing antarane klausa sajrone
ukara camboran sajajar mligine sesambungan adhisional. Yen ana panliten ngenani
sesambungan antar klausa, lumrahe panliti mung ngandharake perangane lan
tuladhane. Kayadene Sudaryanto (1991) sesambungan adhisional mung diandharake
saklebatan sajrone perangan lan tuladha sing ora dijlentrehake kanthi triaspek
sintaksis. Mula ora ngerti kepriye titikane sesambungan ing antarane klausa
sing diarani sesambungan adhisional. Ahli basa liyane kayata Herawati (2010) mung
ngandharake perangane sesambungan koordhinatif sajrone ukara camboran sajajar
satembung panggandhenge disebutke kabeh. Andharan iki nyengkuyung panliti
ngenani sesambungan adhisional sajrone ukara camboran sajajar.
Andharan ing ngisor iki
bakal dijlentrehake ngenani sesambungan sajajar sajrone konstruksi gramatikal
kanthi nemokake titikan lan jinise.
Sawise nemokake titikan, banjur jinise
kasebut dijlentrehake kanthi triaspek sintaksis yaiku wujud, guna, lan kalungguhan.
Andharan iki diandharake kanthi cara triaspek sintaksis amarga bab iki
dhimensionale kalebu semantik gramatikal. Dene relasionale yaiku relasi sintakmatik
amarga saben tembung ing ukarane iku ana sesambungane. Dene konseptuale yaiku struktur
batin.
Asil makalah iki nduweni
paedah teoretis yaiku bisa menehi sumbangan teoretis ing basa Jawa sajrone
bidhang elmu Semantik-Sintaksis mligine sajrone topik sesambungan adhisional
sajrone ukara camboran sajajar. Dene paedah praktise yaiku dadi materi sajrone
pasinaon ngenani elmu Semantik-Sintaksis.
B.
Andharan
Isine andharan yaiku (1) tegese
sesambungan adhisional, (2) titikan sesambungan adhisional, lan (3) jinise
sesambungan adhisional sajrone ukara camboran sajajar bakal dijlentrehake ing
ngisor iki.
1. Tegese
Sesambungan Adhisional sajrone Ukara Camboran Sajajar
Miturut Antunsuhono
(1953:97) sesambungan adhisional iku sesambungan sing nduweni teges
nggabungake. Adhedhasar teges koordinatore, sesambungan semantis sajrone ukara
camboran sajajar digolongake dadi telung macem yaiku sesambungan adhisional,
kausal, lan alternatif (Alwi, 1988:317). Adhedhasar gunane minangka tandha
sesambungan makna, tembung panggandheng sajajar iku bisa dipilah dadi pitung
klompok (Wedhawati, 2010:387), yaiku sesambungan makna adhisional (penambahan),
perlebihan, perturutan, kausal (perlawanan), alternasi (pamilihan), lan
kombinasi. Dene sesambungan makna adhisional iku bisa diperang maneh dadi telu
yaiku adhisional adhitif (nggunggungake), adhisional integratif (nggabungake), lan adhisional over (ngluwihake).
2. Titikane Sesambungan
Adhisional sajrone Ukara Camboran Sajajar
Titikan
sesambungan Adhisional sajrone ukara camboran sajajar kaya mangkene
a. Ing ukarane ditengeri anane tembung panggandheng
“lan”, “karo”, “lan maneh”, lan liya-liyane.
Ukara camboran
sajajar kedadeyan saka rong klausa utawa luwih. Ing antarane rong klausa iku
ana tembung sing nggandheng yaiku tembung panggandheng utawa koordhinator. Tembung
panggandheng iku sing nuwuhake sesambungan ing antarane rong klausa kuwi.
b. Klausa siji gunane kanggo
nambahake klausa liyane.
Ukara camboran
sajajar kadadeyan saka pirang-pirang klausa. Kanthi anane tembung panggandheng,
klausa kapindho, katelu lan sateruse iku gunane kanggo nambahake klausa kapisan
3. Jinise Sesambungan Adhisional
Sesambungan makna ing antarane klausa iku bisa diperang dadi telu yaiku
sesambungan adhisional adhitif/ nggunggungake, sesambungan adhisional integratif/ nggabungake, lan sesambungan adhisional over/ ngluwihake
(Sudaryanto, 1991). Andharane kaya mangkene.
a.
Sesambungan Adhisional Adhitif
Sajrone
sesambungan adhisional penjumlahan, sesambungan makna klausane nduweni
jangkauan kanggo nggunggungake. Dadi, gunggung
samubarang sing disambungake iku bab kang wigati. Gatekna ukara-ukara ing
ngisor iki.
(1)
|
Adhik
|
saben
dina
|
dolanan
|
PS
|
lan
|
HP
|
Wujud
|
TA
|
FKat
|
TK
|
TA
|
TP
|
TA
|
Guna
|
J
|
K
|
W
|
L
|
L
|
|
Kalungguhan
|
Pndk
|
Wkt
|
KTd
|
Pndh
|
Pndh
|
(Jaya Baya No 11 Minggu II Nopember 2016
kaca 28)
(1a)
Adhik saben dina dolanan PS
(1b)
Adhik saben dina dolanan HP
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (1a) lan (1b). Pambedane
yaiku tembung “PS” lan “HP” sing gunane lesan lan kalungguhane minangka
panandhang. Klausa (1b) nggunggungake klausa (1a) mula bisa diarani nduwe
sesambungan adhisional nggunggungake.
(2)
|
Bapak
|
wis
mundhut
|
tang
|
lan
|
obeng
|
wingi
|
Wujud
|
TA
|
FK
|
TA
|
TP
|
TA
|
Tkat
|
Guna
|
J
|
W
|
L
|
L
|
K
|
|
Kalungguhan
|
Pndk
|
KTd
|
Pndh
|
Pndh
|
Wkt
|
(Jaya Baya No 2 Minggu II Nopember 2015 kaca 28)
(2a)
Bapak wis mundhut tang wingi
(2b) Bapak wis mundhut obeng wingi
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (2a) lan (2b).
Pambedane yaiku tembung “tang” lan “obeng” sing gunane lesan lan kalungguhane
minangka panandhang. Klausa (2b) nggunggungake klausa (2a) mula bisa diarani
nduwe sesambungan adhisional nggunggungake.
(3)
|
Esuk
iki
|
Dheweke
|
kudu
ngepel
|
lan
|
masak
|
Wujud
|
FKat
|
TS
|
FK
|
TP
|
TK
|
Guna
|
K
|
J
|
W
|
W
|
|
Kalungguhan
|
Wkt
|
Pndk
|
KTd
|
KTd
|
(Jaya Baya No 12 Minggu II Nopember 2015 kaca 28)
(3a)
Esuk iki dheweke kudu ngepel
(3b) Esuk iki dheweke kudu masak
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (3a) lan (3b).
Pambedane yaiku tembung “ngepel” lan “masak” sing gunane wasesa lan
kalungguhane minangka kriya tanduk. Klausa (3b) nggunggungake klausa (3a) mula
bisa diarani nduwe sesambungan adhisional nggunggungake.
(4)
|
Ati iki
|
ora bisa ngempet
|
rasa welas
|
lan
|
trenyuh
|
Wujud
|
FA
|
FK
|
FKah
|
TP
|
TKah
|
Guna
|
J
|
W
|
L
|
L
|
|
Kalungguhan
|
Pndk
|
KTg
|
Kah
|
Kah
|
(Jaya Baya No 11 Minggu II Nopember 2016 kaca 14)
(4a)
Ati iki ora bisa ngempet rasa welas
(4b) Ati iki ora bisa ngempet rasa trenyuh
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (4a) lan (4b).
Pambedane yaiku tembung “welas” lan “trenyuh” sing gunane lesan lan
kalungguhane minangka kahanan. Klausa (4b) nggunggungake klausa (4a) mula bisa
diarani nduwe sesambungan adhisional nggunggungake.
(5)
|
Rampung murak berkat,
|
para pamong
|
lan
|
kanca sakantor
|
pamit mulih
|
Wujud
|
FKat
|
FA
|
TP
|
FA
|
FK
|
Guna
|
Kat
|
J
|
J
|
W
|
|
Kalungguhan
|
Pros
|
Pndk
|
Pndk
|
KTd
|
(Jaya Baya No 11 Minggu II Nopember 2016 kaca 22)
(5a)
Rampung murak berkat, para pamong pamit mulih
(5b) Rampung murak berkat, kanca sakantor pamit mulih
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (4a) lan (4b).
Pambedane yaiku frasa “para pamong” lan “kanca sakantor” sing gunane jejer lan
kalungguhane minangka panindak. Klausa (4b) nggunggungake klausa (4a) mula bisa
diarani nduwe sesambungan adhisional nggunggungake.
(6)
|
Kamare
Enggarningrum
|
kamar
makan
|
kamar
tamu
|
lan
|
Wujud
|
FA
|
FA
|
FA
|
TP
|
Guna
|
J
|
J
|
J
|
|
Kalungguhan
|
Pndh
|
Pndh
|
Pndh
|
kamar
ngarep
|
wis
dipasang
|
garis
pulisi
|
|
Wujud
|
FA
|
FK
|
FA
|
Guna
|
J
|
W
|
L
|
Kalungguhan
|
Pndh
|
KTg
|
Pnr
|
(Jaya Baya No 2 Minggu II Desember 2015 kaca 28)
(6a)
Kamare Enggarningrum wis dipasang garis pulisi
(6b)
Kamar makan wis dipasang garis pulisi
(6c)
Kamar tamu wis dipasang garis pulisi
(6d) Kamar ngarep wis dipasang garis pulisi
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka patang klausa yaiku klausa (6a), (6b),
(6c), lan (6d). Pambedane yaiku frasa “kamare Enggarningrum”, “kamar makan”,
“kamar tamu”, lan “kamar ngarep” sing gunane jejer lan kalungguhane minangka panandhang.
Klausa (2b) nggunggungake klausa (2a) mula bisa diarani nduwe sesambungan
adhisional nggunggungake.
|
Tegese,
sesambungan adhisional nggunggungake bisa ditemokake ing ukara camboran sajajar
mawa tembung panggandheng. Dene sakiwa tengene tembung panggandheng “lan”
padha-padha nduweni guna lan kalungguhan sing padha. Kalungguhan ora dilebokake
rumus amarga bisa kalungguhan apa wae sing ana ing gunane.
b.
Sesambungan Adhisional Integratif
Sajrone
sesambungan adhisional penggabungan anane teges klausa ora katujokake kanggo dijumlahake. Sesambungan
sing ana mung asipat deskriptif. Gatekna ukara-ukara ing ngisor iki.
(1)
|
Enggarningrum
|
dibenthus-benthusake
|
traso
|
lan
|
dilebokake
|
jedhing
|
Wujud
|
TA
|
TK
|
TA
|
TP
|
TK
|
TA
|
Guna
|
J
|
W
|
G
|
W
|
G
|
|
Kalungguhan
|
Pndh
|
KTg
|
Pnr
|
KTg
|
Pnr
|
(Panjebar Semangat No. 24 –
13 Juni 2016 kaca 19)
(1a)
Enggarningrum dibenthus-benthusake traso
(1b) Enggarningrum dilebokake jedhing
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (1a) lan (1b).
Pambedane yaiku rong guna “dibenthus-benthusake traso” lan “dilebokake jedhing”
sing gunane wasesa lan geganep lan kalungguhane minangka kriya tanggap lan pinurih.
Klausa (1b) digabungake karo klausa (1a) mula bisa diarani nduwe sesambungan
adhisional nggabungake.
(2)
|
Jamasan pusaka tumbak Kyai Upas
|
saged nulak
|
balak
|
lan
|
saged njagi
|
katentreman
|
wargi kitha tulungagung
|
Wujud
|
FA
|
FK
|
TA
|
TP
|
FK
|
TA
|
FA
|
Guna
|
J
|
W
|
L
|
W
|
L
|
G
|
|
Kalungguhan
|
Pndk
|
KTd
|
Pndh
|
KTd
|
Pndh
|
Pnr
|
(Jaya Baya No 11 Minggu II Nopember 2016 kaca 10)
(2a)
Jamasan pusaka tumbak Kyai Upas saged nulak balak wargi kitha Tulungagung
(2b) Jamasan pusaka tumbak Kyai Upas saged njagi
katentreman wargi kitha Tulungagung
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (2a) lan (2b).
Pambedane yaiku rong guna “nulak balak” lan “njagi katentreman” sing gunane
wasesa lan geganep lan kalungguhane minangka kriya tanduk lan panandhang.
Klausa (2b) digabungake karo klausa (2a) mula bisa diarani nduwe sesambungan
adhisional nggabungake.
(3)
|
Prisma
|
ngedhem
|
ati
|
lan
|
menepna
|
pikir
|
menyang Malang
|
Wujud
|
TA
|
TK
|
TA
|
TG
|
TK
|
TA
|
FKat
|
Guna
|
J
|
W
|
L
|
W
|
L
|
Kat
|
|
Kalungguhan
|
Pndk
|
KTd
|
Pndh
|
KTd
|
Pndh
|
Ppn
|
(Jaya Baya No 11 Minggu II Nopember 2016 kaca 37)
(3a)
Prisma ngedhem ati menyang Malang
(3b) Prisma menepna pikir menyang Malang
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (3a) lan (3b).
Pambedane yaiku rong guna “ngedhem ati” lan “menepna pikir” sing gunane wasesa
lan lesan lan kalungguhane minangka kriya tanduk lan panandhang. Klausa (3b)
digabungake karo klausa (3a) mula bisa diarani nduwe sesambungan adhisional
nggabungake.
(4)
|
Wayah
udan
|
klambine
bocah-bocah
|
teles
|
lan
maneh
|
bukune
|
melu
kebloh
|
Wujud
|
Fkat
|
FA
|
TKah
|
TP
|
TA
|
Fkah
|
Guna
|
Kat
|
J
|
W
|
J
|
W
|
|
Kalungguhan
|
Kat
|
Png
|
Kah
|
Png
|
Kah
|
(Jaya Baya No 11 Minggu II Nopember 2016
kaca 19)
(4a) Wayah
udan klambine bocah-bocah
teles
(4b) Wayah udan bukune bocah-bocah kebloh.
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (4a) lan (4b).
Pambedane yaiku rong guna “klambine teles” lan “bukune kebloh” sing gunane jejer
lan wasesa lan kalungguhane minangka pananggap lan kahanan. Klausa (4b)
digabungake karo klausa (4a) mula bisa diarani nduwe sesambungan adhisional
nggabungake.
Saka
andharan tuladha-tuladha ing ndhuwur, bisa didudut kanthi rumus yen sesambungan
adhisional nggabungake iku kaya mangkene.
|
Tegese,
sesambungan adhisional nggabungake bisa ditemokake ing ukara camboran sajajar
mawa tembung panggandheng. Dene sakiwa tengene tembung panggandheng “lan”
padha-padha nduweni rong guna lan kalungguhan sing padha. Rong guna kuwi bisa
arupa jejer lan wasesa, wasesa lan lesan, apa wasesa lan geganep.
c.
Sesambungan Adhisional Over
Sajrone
sesambungan makna adhisional ngluwihake teges klausa siji ngluwihake klausa liyane. Gatekna
ukara-ukara ing ngisor iki.
(1)
|
Piyambakipun
|
taksih
enem
|
sregep
|
lan maneh
|
pinter
|
Wujud
|
TS
|
FKah
|
TKah
|
TP
|
TKah
|
Guna
|
J
|
W
|
W
|
W
|
|
Kalungguhan
|
Png
|
Kah
|
Kah
|
Kah
|
(Panjebar Semangat No. 25 – 20 Juni 2009 kaca 19)
(1a)
Piyambakipun taksih enem
(1b)
Piyambakipun sregep
(1c) Piyambakipun pinter
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka telung klausa yaiku klausa (1a), (1b), lan
(1c). Pambedane yaiku “taksih enem”, “sregep”, lan “pinter” sing gunane wasesa
lan kalungguhane minangka kahanan. Klausa (1b) lan (1c) ngluwihake klausa (1a)
mula bisa diarani nduwe sesambungan adhisional ngluwihake.
(2)
|
Awake
mungsuhe
|
dhuwur
|
lan
maneh
|
gedhe
pisan
|
Wujud
|
FA
|
TK
|
TP
|
Tkah
|
Guna
|
J
|
W
|
W
|
|
kalungguhan
|
Pndh
|
Kah
|
Kah
|
(Jaya Baya No 9 Minggu II Januari 2016 kaca 28)
(2a)
Awake mungsuhe dhuwur
(2b) Awake mungsuhe gedhe
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka rong klausa yaiku klausa (2a), lan (2b).
Pambedane yaiku “dhuwur”, lan “gedhe” sing gunane wasesa lan kalungguhane
minangka kahanan. Klausa (2b) ngluwihake klausa (2a) mula bisa diarani nduwe
sesambungan adhisional ngluwihake.
(3)
|
Rambute
Eli
|
lurus
|
ireng
|
lan
maneh
|
wangi
pisan
|
Wujud
|
FA
|
TKah
|
TKah
|
TP
|
TKah
|
Guna
|
J
|
W
|
W
|
W
|
|
Kalungguhan
|
Png
|
Kah
|
Kah
|
Kah
|
(Jaya Baya No 9 Minggu II Januari 2016 kaca 28)
(2a)
Rambute Eli lurus
(2b)
Rambute Eli ireng
(2c) Rambute Eli wangi
Ukara
camboran ing ndhuwur kedadeyan saka telung klausa yaiku klausa (3a), (3b) lan
(3c). Pambedane yaiku “lurus”, “ireng” lan “wangi” sing gunane wasesa lan
kalungguhane minangka kahanan. Klausa (3b) lan (3c) ngluwihake klausa (3a) mula
bisa diarani nduwe sesambungan adhisional ngluwihake.
|
Tegese,
sesambungan adhisional ngluwihake bisa ditemokake ing ukara camboran sajajar
mawa tembung panggandheng. Dene sakiwa tengene tembung panggandheng “lan maneh”
padha-padha nduweni guna wasesa lan kalungguhan minangka kahanan.
Katrangan
TA :
tembung aran
TK :
tembung kriya
TKat : tembung
katrangan
TKah : tembung
kahanan
FA : frasa
aran
FK : frasa
kriya
FKat : frasa
katrangan
FKah : frasa
kahanan
J :
jejer
W :
wasesa
L :
lesan
K : katrangan
G :
geganep
Pndk :
panindak
Pngp : pananggap
Pndh :
panandhang
Prg : paraga
Pnr :
pinurih
KTg : kriya
tanggap
KTd : kriya
tanduk
Kah :
kahanan
Pros : proses
Ppn : papan
C.
Dudutan
Sesambungan adhisional sajrone ukara camboran sajajar yaiku sesambungan
sing nyambungake klausa-klausa
sing ngemu makna penambahan sing ana ing ukara camboran sajajar mawa tembung
panggandheng. Titikane ukara
sesambungan
adhisional yaiku (1) klausa siji nambahake
klausa sijine, (2) ing
ukarane ditengeri anane TP “lan”, “karo”, “lan maneh”, lan liya-liyane.
Dene
jinise sesambungan adhisional iku
ana telu yaiku sesambungan adhisional nggunggungake, nggabungake lan
ngluwihake. Sesambungan adhisional
nggunggungake bisa ditengeri yen ing sakiwa tengene tembung panggandheng “lan”
padha-padha nglungguhi saguna yaiku jejer, wasesa, utawa lesan. Kalungguhane
ora ana titikane nanging tetep kudu padha. Sesambungan adhisional nggabungake
bisa ditengeri yen ing sakiwa tengene tembung panggandheng “lan” ana rong guna,
bisa jejer lan wasesa, wasesa lan lesan, utawa wasesa lan guna. Dene
kalungguhane uga ora ana titikane nanging tetep kudu padha. Dene sesambungan
adhisional ngluwihake bisa ditengeri yen ing sakiwa tengene tembung “lan maneh”
ana wasesa sing nduweni kalungguhan kahanan.
Kapustakan
Alwi, Hasan, dkk. 1988. Tata Bahasa Baku Bahasa Indonesia. Edisi
Ketiga. Jakarta: Balai Pustaka
Antunsuhono. 1953. Reringkesaning
Paramasastra-Djawa.Jogjakarta. Soejadi.
Bc.Hk., Suroso. 2009. “Njarening Pangigit-Igit”
sajrone Panjebar Semangat, edhisi 24
- 13 Juni kaca 19. Surabaya.
Bc.Hk., Suroso. 2009. “Njareming Pangigit-Igit” sajrone
Panjebar Semangat, edhisi 25 - 13
Juni kaca 19. Surabaya.
Broto, Anjrah Lelono. 2015. “Bapak Polah Anak
Kepradhah” sajrone Jaya Baya, edhisi
2 Minggu
II Nopember kaca 28. Surabaya.
Darma-Dian. 2016. “Nalika ing Lantai Wolu” sajrone Jaya Baya, edhisi 11 Minggu II
Nopember kaca 28. Surabaya.
Irowati, Endang. 2016. “Liponsos Surabaya Wis Kakehan
Uwong” sajrone Jaya Baya, edhisi 11 Minggu II
Nopember kaca 14. Surabaya.
Kridalaksana, Harimurti. 2008. Kamus Linguistik. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.
Nurhayati, ES. 2016. “Prisma lan Prasetya Janjine”
sajrone Jaya Baya, edhisi 11 Minggu II
Nopember kaca 38. Surabaya.
Poerwanto, D. 2016. “Budhal-Mulih Numpak Truk Mecaki
Dalan Pagunungan” sajrone Jaya Baya, edhisi 11 Minggu II Nopember
kaca 18. Surabaya.
Rianto, Ismoe. 2016. “Tan Kendhat” sajrone Jaya Baya, edhisi 11 Minggu II
Nopember kaca 22. Surabaya.
S.A., Tiwiek. 2015. “Mandhak Mung Sega Pecel Ae…”
sajrone Jaya Baya, edhisi 9 Minggu II
Januari 2016 kaca 26. Surabaya.
Subagyo, Rahmad. 2009. Titi Ukara Basa Jawa. Surabaya: Fakultas Bahasa dan Sastra
Universitas Negeri Surabaya
Sudaryanto. 1991. Tata
Bahasa Baku Bahasa Jawa. Jokjakarta: Duta Wacana University Press
Wedhawati. 2010. Tata
Bahasa Jawa Mutakhir. Yogyakarta: Kanisius.
Wardoyo, Don. 2016. “Toya Sangang Warni Kangge Tumbak
Baru Klinthing” sajrone Jaya Baya,
edhisi 11 Minggu
II Nopember kaca 10. Surabaya.
Yatik, S. 2015. “Ramalan Ces-Pleng” sajrone Jaya Baya, edhisi 12 Minggu II
Nopember kaca 28. Surabaya.
0 comments:
Post a Comment