Semantik Bahasa Jawa - Gramatikal - Panyelak

Panemtu Penyelak ing Basa Jawa

Merry Crista

A.     Purwaka

Panyelak sajrone basa Jawa kerep diprangguli ing ukara-ukara pawarta lan ukara pakon. Panyelak nduweni teges nyelak, nyrekal, utawa nampik sawijine perangan sing ana ing ukara kanthi tujuwan kanggo nyelak perangan sing dadi panemtu sajrone ukara saengga ngowahi teges.

Ing kene bakal dijlentrehake ngenani panemtu panyelak sing bisa kadadeyan ing ukara pawarta lan ukara pakon.Panemtu kang awujud panyelak ing ukara pawarta isih perlu ditliti jalaran durung akeh pamarsudi basasing ngandharake kanthi cetha ngenani panemtu kang awujud panyelak iki. Akeh-akeh pamarsudi basa mung ngandharake ngenani panemtu utawa ngenani panyelak, tanpa ngandharake kanthi cetha pamerange panemtu adhedhasar gunane lan panemtu kang awujud panyelak. Kaya makalah dening Leginem kapacak ing kalawarti Basa lan Sastra Widyaparwa taun 1999 lan wis ditampilna nalika diskusi ilmiah dening Balai Basa Yogyakarta, Nurhayati Siti  taun 2015, Nurhidayati Alfiyah taun 2015. Mula ing makalah iki bakal diandharake kanthi cetha ngenani guna panemtu sing diselak.

Makalah iki nduweni tujuwan kanggo ngandharake lan njlentrehake topik, banjur nggolongake jinise. Makalah iki diajab bisa menehi kawruh lan nuduhake tujuwan saka  panemtu nyelak ing basa Jawa. Ing babagan elmu, makalah iki supaya bisa disampurnane utawa dingrembakake amarga ing makalah iki namung diandharake panemtu panyelak kanthi cacah 6. Saliyane iku amrih makalah iki bisa digawe sarana sinau kanggo kanca-kanca kang sinau basa.

B.     Andharan

Ing njero makalah iki bakal nyethakake telung isi, yaiku teges, titikan, lan pamerange. Teges ing kene kanggo ngerteni makna panemtu panyelak ing basa Jawa. Titikan ing kene tegese kanggo nengeri panganggone panemtu nyelak ing basa Jawa. Dene pamerang ing kene bakal nuduhake perangan-perangan saka panyelak.Supaya luwih cetha bakal diandharake kaya ing ngisor iki.

1.    Tegese Panemtu Panyelak ing Basa Jawa

Panemtu yaiku tembung utawa klompok tembung kang gunane kanggo nyethakake idhentitase tembung aran. Panemtu minangka perangan saka semantik kang gunane kanggo negesake makna. Titikane panemtu kanthi cara semantik ana sesambungane karo frasa aran. Panemtu kalebu sajrone generalisasi quantifier yaiku tembung kang nuduhake cacah amarga panemtu ing kene ngandharake ngenani cacah sajrone tembung utawa ukara. Panemtu nduweni sipat yaiku nyelarasake teges sajrone ukara sing nduweni makna umum dadi luwih khusus. Panemtu ing kene bisa arupa tembung panyelak. Determiner utawa panemtu panyelak ing basa jawa nduweni guna medarake gagasan kanthi luwih cetha kanthi sarana nyelak tembung-tembung kang kurang trep. Cundhuk karo teges panemtu panyelak sajrone ukara pawarta lan ukara pakon, ukara pawarta iku ukara wedhare gagasane manungsa, tumuju marang wong kang dijak guneman, supaya ngerti apa wae kang diwedharake, dene ukara pakon iku wedharing gagasan wong kang guneman tumuju marang wong kang diajak guneman supaya nglakoni pakaryan.

Determiner utawa panemtu panyelak ing basa jawa nduweni guna medarake gagasan kanthi luwih cetha kanthi sarana nyelak tembung-tembung kang kurang trep. Cundhuk karo teges panemtu panyelak sajrone ukara pawarta lan ukara pakon, ukara pawarta iku ukara wedhare gagasane manungsa, tumuju marang wong kang dijak guneman, supaya ngerti apa wae kang diwedharake, dene ukara pakon iku wedharing gagasan wong kang guneman tumuju marang wong kang diajak guneman supaya nglakoni pakaryan.Panyelak sajrone basa Jawakerepdiprangguli ing ukara-ukara pawarta lan ukara pakon. Panyelak nduweni teges nyelak, nyrekal, utawa nampik sawijine perangan sing ana ing ukara kanthi tujuwan kanggo nyelak perangan sing dadi panemtu sajrone ukara saengga ngowahi teges.

2.    Titikane Panemtu Panyelak ing Basa Jawa

Panyelak utawa panyrekalan kalebu salah sijine cara agawe nyangkal, nampik, nyrekal, mbantah, nyelak, utawa nentang makna ukara kanthi cara diseselake tembung panyelak sajrone ukara kang dimaksud (Sudaryono, 1993:32). Tembung panyelak bisa digawe ing sisih kiwane wasesa, ing sisih kiwane cacah, lan ing sisih kiwane aran. Tembung panyelak utawa tembung ingkar bisa digunakake sajrone ukara tunggal utawa ukara majemuk. Yen digunakake ing ukara tunggal, tembung panyelak bisa nyelak, nyrekal utawa nampik kabeh ukara, nanging yen digunakake sajrone ukara majemuk tembung panyelak mung bisa nyrekal utawa nampik klausa utama.Panemtu panyelak nyrekal wasesa ukara kang awujud tembung kriya saengga tegese dadi negatif utawa ora ditindakake.

Jinis-jinise panemtu panyelak ana 6, panyelak “ora” nduweni titikan nyelak tembung aran lan katrangan, bisa katrangan panggonan utawa kahanan. Panyelak “dudu” nduweni titikan nyelak utawa nampik tembung aran sajrone ukara. Panyelak “tan” titikane nyelak tembung kriya sajrone ukara. Panyelak “tanpa” nyelak tembung aran lan tembung kriya sajrone ukara, panyelak “wegah” titikane nyelak tembung aran sajrone ukara, kang pungkasan yaiku panyelak “aja” titikane yaiku nyelak tembung aran sajrone ukara.

 Babagan liya ngenani panyelak lan pengingkaran kang diandharake dening Ramlan (1982:109) kasebut kanthi klausa negatif. Ramlan ngandharake yen klausa negatif yaiku klausa sing nduweni tembung–tembung negatif kanthi gramatis njalari wasesa dadi negatif. Tembung panyelak iku kaya dene “ora”, “dudu”, “tan”, “tanpa”, “wegah”, lan “aja”. Nyelak kaperang dadi loro yaiku nyelak ukara lan nyelak bageyane ukara, nyelak ukara bisa gunakake tembung–tembung panyelak kang manggon ing sangarepe gunane wasesa. Yen nyelakbageyan saka ukara bisa gunakake tembung–tembung panyelak sing cocog lan trep sangarepe unsur kang diselak utawa sangarepe salah sijine wasesa sajrone ukara majemuk. Tembung–tembung panyelak ing basa Jawa yaiku ora, dudu, tan, tanpa, wegah. Nyelak utawa nampik ing basa jawa nduweni makna sing bisa dipindah–pindahake miturut tekanan utawa katrangan. Ing cakriking basa tulis, ukara pawarta dipungkasi nganggo ukara titik utawa pada lungsi. Ing basa lisa, wiramane kapungkasan sarana wirama mudhun. Topik bakal dijlentrehake jangkep karo tuladha-tuladha minangka panggenahe siji mbaka siji. Kang bakal diandharake ing ngisor iki.

3.    Jinis-jinise Panemtu Panyelak ing Basa Jawa

Pamerange Panemtu Panyelak Ing Basa Jawa adhedhasar kahanan lak konstruksi kang ditampik kaperang dadi loro yaiku panemtu panyelak kontradiksi kang sabanjure dicethakake maneh dadi 6 tembung panyelak yaiku: dudu, ora, tan, tanpa, wegah. Sarta panemtu panyelak imperatif bisa ateges menehi prentah marang wong liya ngenani apa sing ora kena dilakoni, sabanjure jinis iki bisa dicethakake gunakake tembung aja.

1)      Panemtu Panyelak Kontradiksi

Konsep umum panyelak yaiku oposisi utawa panyrekalan salah sawijine kang kalebu panyrekalan yaiku kontradiksi. Kontradiksi nduweni makna panyrekalan utawa nampik antarane rong samubarang kang siji lan sijine sajrone ukara kang ditentang. Kontradiksi kalebu hakikat saka panyelak. Panemtu panyelak Kontradiksi kaperang maneh dadi 5 tembung panyelak, antarane bakal dicethakake ing ngisor iki.

1.    Panyelak Kontradiksi “ora”

Tembung panyelak ora nyelak utawa nampik ukara kang nduweni wasesa aran, kriya, sarta katrangan. Panyelak ora bisa digunakake sajrone ukara carita kanthi tujuwan menehi wedhare gagasan tumuju wong kang diajak guneman supaya ngerteni apa wae kang diwedarake.

(1)               Dheweke ora ngepit, nanging mlaku(Jaya Baya, minggu IV Oktober 2013:22)

Wujud             Ses            Fkr                Fkr

Guna                 J               W                  P

Kalungguhan Pndk          Pnm              Pnr

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud verba ngepit. Wasesa ukara ing ndhuwur yaiku nggawa, uga awujud tembung kriya sing diselak saengga tegese dadi negatif yaiku babar pisan ora ngepit, upama tembung selak ora manggon sangarepe jejer dheweke (amarga tembung panyelak kudu manggon sangarepe tembung sing diselak supaya ora ngowahi teges, tegese dadi ora dheweke, jejere ilang amarga dadi negatif). Saliyane nyelak ukara ing ndhuwur uga menehi pawarta menehi crita, yen dheweke ora ngepit nanging mlaku. Mula saka kuwi pawarta utawa crita diwenehake marang sapa wae sing mbutuhake pawarta. Saengga panyelak ora bisa gunakake sajrone ukara carita.

(2)            Olehe mangan yu Sri ora nyendok, nanging muluk.(Jaya Baya, minggu IV Oktober 2013:28)

Wujud                        FAr                FKr                   Fkt

Guna                           J                         W                 P

Kalungguhan           Pndk               Pnm                  Pnr

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud  adjektiva nyendok.Wasesa ukara ing ndhuwur yaiku nyendok, awujud adjektiva utawa tembung kahanan sing nerangake kriya olehe mangan. Panyelak ora manggon sangarepe jejeg, ateges nyelak yen lungguhe bisa wae nglesot ora bisa jejeg babar pisan, dene tembung panyelak manggon sangarepe tembung mangan“ora mangan” ateges ora nglakoni pakaryan mangan, yen manggon sangarepe jejer “ora yu Sri” ateges ora yu Srising ditegesi mangane ora nyendok, amarga tembung panyelak ndadekake makna negatif marang tembung sing diselak lan kudune manggon sangarepe verbane.Saliyane nyelak guna wasesa saengga dadi negatif tegese, ukara ing ndhuwur uga nduweni tujuwan liya yaiku menehi carita  yen yu Sri seneng mangan muluk.

(3)                Ibu ora dhahar roti, nanging sega(Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:22)

Wujud           TAr      Fk           TAr       Fkt

Guna              J          W             L          P

KalungguhanPndk    Pnm        Pngp      Pnr

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud verba  dhahar. Sing diselak sajrone ukara ing ndhuwur yaiku wasesane ukara awujud verba, dhahar ateges dhahar ora kelakon dening jejer, ora katindakake dening ibu. Coba yen tembung panyelak ora dipindhahake sangarepe jejer utawa sangarepe lesan roti, nyelak anane jejer “ora ibu” ateges ora ana ibu, padha karo ora ana jejere. Yen nyelak lesan “ora roti” ateges ora ana roti utawa “ora roti” banjur apa yen ora roti sing dipangan ibu. Ukara ing ndhuwur awujud ukara pawarta kang menehi crita, kabar marang pawongan sing katujukake, yaiku dhahare ibu sega, ibu ora dhahar roti. Kanthi tujuwan sapa wae pawongan sing nyuguhi utawa ngladeni ibuk ngerti.

(4)                 Toko mas kae ora adoh, kidule dalan (Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:36)

  Wujud                     Far             Fk               FKt

  Guna                        J                W                 P

  Kalungguhan Pngp    Pndk    Pnm           Pngp

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud adjektiva adoh.Wasesa sing diselak awujud  kaanan, dadine “ora adoh” ateges panggonane cedhak amarga anane wasesa adoh disrekal lan dadi negatif tegese. Kaya andharan ing sandhuwure upama nyrekal jejer ateges jejere sing dadi negatif utawa dadi ilang “ora toko mas” banjur toko apa yen  ora toko mas, teges negatif ngilangake makna tembung utawa gatra sing disrekal. Ukara pawarta ing ndhuwur menehi teges yen jarak toko mas ora adoh, cedhak saka panggonan wong sing ngomong.

(5)                Kancane Ratih ora akeh, mung sethithik (Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:22)

Wujud                       FAr               Fkr               FKt                                   

 Guna                          J                  W                 P

 Kalungguhan         Pndk              Pnm             Pnr

                                                        

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud  cacahakeh.Wasesa ing ukara iki beda karo ukara-ukara sadurunge, wasesane awujud numeralia , cacah ora bisa kaetung ora ana cacah pastine. Dadi “ora akeh” ateges cacahe mung saithik. Menehi pawarta marang pawongan sing diajak cecaturan yen cacahe kancane Ratih sethithik.

(6)                Gawane lombok Pasrun ora sethithik, nanging akeh banget (Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:28)

Wujud             Tses              FAr                   FAr                     FKt

Guna                           J                   L            W                       P

KalungguhanTmdk              Pndg                Pnm                    Pnr

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud numeralia sethithik.Wasesa sing diselak ing ukara iki beda karo ukara-ukara sadurunge, wasesane awujud numeralia , cacah ora bisa kaetung ora ana cacah pastine. Dadi “ora sethithik” ateges akeh, dadi gawane lombok Pasrun akeh, sing ora sethithik yaiku lomboke. Tembung panyelak ora nyelak jejer utawa lesan ukara, upamane “ ora gawane”, “ora lombok” padha tegese karo ora nggawa, ora ana lombok. Ukara ing ndhuwur menehi carita yen lomboke Pasrun cacahe akeh banget  kaya tembung sing wes diselak.

(7)                  Tekane Paridi ora saka kidul, nanging saka kulon (Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:28)

Wujud              Ses       TAr        FKt                       G

Guna                     J                     W                        P

Kalungguhan Tmndk     Pndk      Pnm                   Pgnp

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud preposisional saka kidul. Preposisional negesake posisi utawa panggonan, dene sing diselak ing kene yaiku wasesa sing awujud preposisional nuduhake panggonan “ora saka kidul” katujukake parane Pardi dumadakan saka kulon sing cetha ora saka kidul. Saka pawarta sing diwenehna menehi cetha teges ukara ing ndhuwur.

(8)            Lungane Amat ora menyang Jakarta, nanging neng Surabaya (Jaya Baya, minggu V September 2013:22)

Wujud             Ses     TAr             Fancr                              FKt

Guna                            J                  W                                  K

Kalungguhan        Pndk                Pnm                                Kp

Tembung ora nyelak wasesa kang awujud gatra preposisional menyang Jakarta. Gatra preposisional negesake posisi utawa panggonan, dene sing diselka ing kene yaiku wasesa sing awujud preposisional nuduhake yen jejer Amat “ora menyang Jakarta” ateges Amat ora saka Jakarta lungane nanging dicethakake yen Amat lunga menyang Surabaya, saka panggonan liyane mula dicethakake gunakake tembung panyelak ora.

Sajrone ukara nomer (1) lan (3)tembung ora kuwi nampik wasesa verba nggawa lan dhahar, banjur ing ukara nomer (2) lan nomer (4)tembung  ora  nyrekal wasesa adjektiva jejeg lan adoh. Yen ing ukara nomer (5) lan (6)tembung panyelak ora nampik utawa nyrekal wasesa kang awujud numeralia akeh lan sethithik. Sarta ing ukara nomer (7) lan ukara nomer (8) tembung ora nyelak wasesa kang awujud gatra preposisional saka kidul lan menyang Jakarta.

(9)                 Mbok Nah ora nganggep Surarti anake dhewe (Jaya Baya, minggu V September 2013:36)

Wujud                  TAr           FKr               TAr     TAr     TKt

Guna                      J              W                         L

Kalungguhan    Pndk          Pnm            Tmdk          Pnr

(10)                Mbok Nah nganggep ora Surarti anake dhewe (Jaya Baya, minggu V September 2013:36)

Wujud                  TAr          TKr              FAr      TAr      TKt

Guna                      J             W              L                 K

Kalungguhan      Pndk       Tmdk          Pngp             Pnr

(11)                    Ora. Mbok Nah nganggep Surarti anake dhewe(Jaya Baya, minggu V September 2013:36)

Wujud              Tkt         TAr          TKr         TAr    TAr       TKt

 Guna                K           J               W            L            P

 Kalungguhan  K         Pndk        Tmdk     Tmdk         Pnr

       Ukara nomer (9)tembung ora manggon ing ngarepe verba nganggep, ora kena yen dipindhah–pindhake sangarepe tembung Surarti utawa ing ngarepe tembung Mbok Nah lan dadi panemtu tembung aran Mbok Nah. Tembung panyelak ing tuladha nomer (10) lan nomer (11) manggon ing mburine verba nganggep lan sangarepe nomina Mbok Nah saengga ora gramatis. Tembung panyelak sajrone tuladha nomer (11) bisa digramatisna yen ana persyaratan tartamtu, kaya dene diwenehi gang samburine tembung panyelak ora. Yen kaya mangkono,  bakal kadadeyan liya amarga, tembung orasing diwenehi gang bakale dadi klausa buntung lan ora bisa dadi panemtu ing wasesane. Kaya dene ing tuladha nomer (11), tembung ora sajrone ukara nomer (11), ora nyrekal wasesa ing klausa inti sing ngikuti. Tuladha ing ngisor bakal kadadeyan yen diwenenehi tembung ora ing wasesane.

(12)                  Ora. Mbok Nah nganggep Surarti anake dhewe (Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:22)

Wujud            Tkt         TAr          TKr         TAr    TAr       TKt

 GunaK           J               W            L            P

 KalungguhanK         Pndk        Tmdk     Tmdk         Pnr

       Ukara nomer (12) njlentrehake yen tembung panemtu arupa tembung sing bisa digunakake kanggo nyelak utawa nampik ora kang diwenehi gang,ora nyrekal wasesa klausa inti,nanging nyrekal apa kang ana ing njaba klausa sing diikuti. Kaya dene sing wis diandharake sadurunge, bisa arupa ukara utawa liyane, tembung panemtu arupa tembung negasi oraing ukara nomer (12) mung dadi klausa buntung, nduweni teges mung ngendhegake omongan utawa dadi panggenah.

 

2)      Panyelak Kontradiksi “ tan”

Tembung panemtu kang awujud tembung tan digunakake sajrone ragam literer. Kanthi semantis nyrekal ukara gunakake tembung tan padha karo nyelak ukara gunakake tembung ora, nanging kanthi gramatis ora kaya mangkono. Nyelak ukara gunakake tan asipat literer, dene nyelak gunakake tembungora manggon ing ragam basa ngoko. Nyelak ukara gunakake tembung tan sejatine padha karo nyrekal gunakake tembung ora, dene sing  diselak wasesa. Panyelak tan bisa digunakake sajrone ukara carita kanthi tujuwan menehi wedhare gagasan tumuju wong kang diajak guneman supaya ngerteni apa wae kang diwedarake.

(13)                 Tindake Raden Gathutkaca tan cinarita(Jaya Baya, minggu II Maret 2013:28)

Wujud              Tk                 TAr                            G

Guna                                   J                                 W

Kalungguhan Tmdk             Pndk                        Pnm

       Tembung tan nyelak tembung cinarita. Tan digunakake nyelak gunane wasesa ukara “tan cinarita” ateges ora dicritakake saengga maknane dadi negatif, tembung panyelak tan kalungguhane ora kena dipindhah-pindhake saliyane sangarepe wasesa.

(14)                 Damayanti tan ngrewes pituture wong tuwane (Jaya Baya, minggu IV Maret 2013:36)

Wujud                 TAr             Fk                TKr           FAr

Guna                     J               W                   L              P

Kalungguhan   Pndk           Pnm           Tmndk      Pnr

       Tembung tan nyelak tembung ngrewes. Minangka wasesa ukara, “tan ngrewes” ateges ora nggatekake pitutur wong tuwa, sing ora nggatekake utawa tan ngrewes yaiku jejer Damayanti.

(15)                    Panguwasane Pengeran tan winates(Jaya Baya, minggu IV Maret 2013:22)

Wujud                      FAr               TAr               FKr

Guna                                         J                        W

 Kalungguhan            Pngp              Pndk         Pnm

       Tembung tan nyelak tembung winates. Tan digunakake nyelak gunane wasesa ukara “tan winates” ateges ora kawates saengga maknane dadi negatif, tembung panyelak tan kalungguhane ora kena dipindhah-pindhahke saliyane sangarepe wasesa. Upama tembung tan manggon sangarepe panguwasane “tan panguwasane” ora kuwasane Pengeran ateges pengeran ora nduweni kuwasa, yen manggon sangarepe jejer “ora pengeran” ateges Pengeran kuwi ora ana.

       Ing ukara nomer (13) nganti nomer (15) tembung panyelak tan nyelak wasesa cinarita , ngrewes,winates. Manggone tan ora kena dipindhahke samburine wasesa utawa ing wiwitan ukara.

 

3)       Panyelak Kontradiksi “Dudu”

Tembung panyelak dudu digawe agawe nyelak utawa nampik ukara kang nduweni wasesa sing awujud aran. Panyelak dudu bisa digunakake sajrone ukara carita kanthi tujuwan menehi wedhare gagasan tumuju wong kang diajak guneman supaya ngerteni apa wae kang diwedarake.

(16)                 Dheweke dudu kancaku, nanging dulurku(Jaya Baya, minggu IV Mei 2013:28)

Wujud               Ses               FAr                           FKt

 Guna                  J                  W                              P

 Kalungguhan  Pndk             Pnm                          Pnr

       Tembung dudu nyelak wasesa kang awujud nomina kancaku. Tembung panyelak sajrone ukara ing ndhuwur digunakake kanggo nyelak wasesa ukara kancaku “dudu kancaku” ateges jejer ukara dheweke ora kasebut kancane, ora kancane ateges negatif lan disrekal ing ukara kasebut. Wes dicethakake yen jejer dheweke iku dulure, menehi ngerti marang pawongan liya lumantar carita kang dicethakake ing pungkasane ukara.

(17)                   Klambine Sundari dudu abang, nanging ijo klawus (Jaya Baya, minggu IV Juni 2013:22)

Wujud                 TAr         TAr          FAr                     FKt

 Guna                              J                  W                         P

Kalungguhan      Pngp      Pndk       Pnm                    Pndg  

       Tembung dudu nyelak  wasesa kang awujud adjektiva abang. Tembung abang minangka wasesa kang awujud adjektiva utawa tembung kahanan disrekal kalungguhane ing ukara, “dudu abang” ateges wernane ora abang, nanging werna liya yaiku ijo klawus diwartakake supaya pawongan sing diajak cecaturan luwih cetha. Yen dudu digunakake kanggo nyrekal jejer “dudu klambine Sundari” ateges ora klambine Sundari sing katujukake, banjur jejere apa yen dudu kambine sundari sing werna abang, kudu dibacutke supaya ora dadi ukara buntung. Mula panyelak tembung dudu mesthi manggo sangarepe wasesa lan nyrekal kalungguhane.

(18)                  Polahe Danu mbethik dudu sinau, bregejekan wae (Jaya Baya, minggu I Juli 2013:22)

Wujud                 TKr     TAr     TKr           FKr                FKt

Guna                         J              L              W                   P 

Kalungguhan    Tmdk    Pndk  Pngp        Pnm               Pnr 

       Tembung dudu nyelak wasesa kang awujud verba sinau. Tembung sinau minangka wasesa sing diselak awujud verba, nglakoni pakaryan. “dudu sinau” ateges dudu pakaryan sinau sing lagi dilakoni bisa wae bregejekan pengingisan karo kancane. Panyelak ing ukara iki ora bisa coba dipindhah-pindhahake.

(19)                Nomere sepedhahmu dudu pitu, nanging wolu (Jaya Baya, minggu I Juli 2013:28)

Wujud                TAr           Far             FAr                  FKt

Guna                            J                         W                    L

Kalungguhan          Pngp                     Pnm                 Pnr

       Tembung dudu nyelak wasesa kang awujud numeralia pitu. Numeralia pitu nuduhake cacah sajrone ukara sing dadi wasesa, wasesa ukara ing ndhuwur diselak ‘dudu pitu” ateges cacahe bisa luwih saka pitu utawa kurang saka pitu, cethane cacahe dudu pitu. Tembung panyelak dudu digandhengake tembung konjungsi nanging, saengga ana sabab musabab lan jlentrehane.

(20)                  Panggonane Bu Narti dudu ing kono, neng wetan kae (Jaya Baya, minggu III Juli 2013:22)

Wujud                   FAr              TAr        FKr                       FKt

Guna                   Kpang           J             W                          P

Kalungguhan   Pndg            Pndk         Pnm                    Kpang

       Tembung dudu nyelak wasesa kang awujud preposisional ing kono. Preposisional nuduhake panggonan lan nyethakake panggonan sajrone ukara, “dudu ing kono” ateges dudu neng panggonan kuwi, nanging neng panggonan liya neng wetan kono wes dijlentrehake kanthi cara menehi pawarta marang apwongan sing takon sadurunge, tegese padha karo kuwi.

       Sajrone ukara nomer (16) tembung dudu nyrekal ukara sing nduweni wasesa nomina kancaku.Tembung dudu ing tuladha ukara nomer (17) nyelak wasesa  sing awujud adjektiva abang. Ukara nomer (18) tembung dudunyelak ukara sing nduweni wasesa verba sinau. Lan ing ukara nomer (19) tembung dudu nyelak ukara sing nduweni wasesa numeralia pitu. Kaya dene ing ukara nomer (20) tembung dudu nyelak ukara sing nduweni wasesa frasa preposisional ing kono. Kanthi gramatis tembung panyelakdudu nyelak wasesa.

4)       Panyelak  Kontradiksi “Tanpa”

Tembung panemtu kang awujud tembung tanpa nduweni makna ora gunakake, ora babar pisan, ora karo, lan ora ana. Tembung panyelak iki kaya–kaya dadi adverbia. Tembung tanpa bisa nyelak wasesa sing awujud tembung aran lan tembung kriya. Panyelak tanpa bisa digunakake sajrone ukara carita kanthi tujuwan menehi wedhare gagasan tumuju wong kang diajak guneman supaya ngerteni apa wae kang diwedarake.

(21)                   Olehe nggawe tanpa mesin, gunakake tangan (Jaya Baya, minggu III Januari 2013:28)

Wujud                TAr       TKr          FKr                   TKr           TAr

Guna                       J                       W                             P

Kalungguhan   Pngp   Tmdk         Pnm                          Pnr

       Tembung tanpa nyelak wasesa kang awujud nomina mesin. Panyelak tanpa nyelak temung mesin kang dadi wasesa sajrone ukara lan awujud nomina utawa aran. “tanpa mesin” ora gunakake mesin bisa uga ditegesi ora karo mesin nanging nganggo tangan. Gunane tembung panyelak iki ora bisa dipindhah-pindhake, kudu sangarepe wasesa. Sarta menehi panyetha lumantar carita yen jejere ukara gunakake tangan, dicethakake ing pungkasane ukara.

(22)                  Mangane sega tanpa dimamah, langsung diulu (Jaya Baya, minggu III Juli 2013:36)

Wujud                TAr          TAr            FKr                      FKr

Guna                          J                      W                         K

 Kalungguhan   Tmdk   Pngp        Pnm                     Pndg

       Tembung tanpa nyelak wasesa kang awujud verba dimamah. Dimamah diselak minangka wasesa sajrone ukara sing awujud verba ateges dadi negatif ln dicethakake karo anane carita yen mangane langsung diulu.

(23)                 Lungane Sarma tanpa pamit, ora ana sing weruh (Jaya Baya, minggu IV September 2013:36)

 Wujud               TKr         Ar           FKr                  G

Guna                          J                     W                   P

Kalungguhan   Tmdk      Pndk        Pnm               Pnr

       Tembung tanpa nyelak wasesa kang awujud verba pamit. Tembung pamit diselak minangka wasesa kang awujud verba, “tanpa pamit” ateges ora pamit, babar pisan ora pamit tur ora ana sing weruh. Kahanan kaya mangkono kuwi ditegesake lumantar carita supaya pawongan sing takon utawa diajak guneman cetha.

(24)                     Olehe mangan tanpa sendhok, nanging muluk (Jaya Baya, minggu IV Maret 2013:22)

Wujud                          FKr                 FAr                    FKt

Guna                              J                    W                       P

Kalungguhan             Tmdk               Pnm                     K

       Tembung tanpa nyelak wasesa kang awujud nomina sendhok. Wasesa ukara ing ndhuwur yaiku sendhok, nanging gunane diselak gunakake tembung tanpa, ‘tanpa sendhok” ateges ora gunakake sendhok.

 

5)       Panyelak Kontradiksi “Wegah”

       Panemtu kang awujud tembung panyelak wegah nduweni unsur makna “ora” ditambahke “gelem”  sing bisa nduweni guna minangka adverbia. Tembung panyelak wegah nduweni teges ora gelem, yaiku negatif + adverbia kanthi bebarengn. Mula tembung panyelak wegah kagolong adverbia negatif. Tembung panyelak wegah biyasane nyelak guna wasesa kang awujud aran. Panyelak wegah bisa digunakake sajrone ukara carita kanthi tujuwan menehi wedhare gagasan tumuju wong kang diajak guneman supaya ngerteni apa wae kang diwedarake.

(25)       Dheweke wegah nyambut gawe, merga lara (Jaya Baya, minggu II Juni 2013:28)

Wujud               Ses                FKr                           FKhn

Guna                  J                    W                               K

KalungguhanPndk                Pnm                            Pnr

       Tembung panyelak wegahnyelak wasesa awujud verba nyambut gawe. Wasesa sing diselak yaiku “wegah nyambut gawe” ateges ora gelem nyambut gawe, aras-arasen nyambut gawe babar pisan amarga dheweke krasa lara mula saka kuwi perlu diwenehi pawarta lara supaya pawongan sing takon pawartane padha weruh. Dadi jejer dheweke dadi negatif amarga wasesane wes diselak. Manggone panyelak wegah iki ora bisa dipindhah-pindhahke.

(25)                   Narti wegah sinau, merga dolanan (Jaya Baya, minggu II Maret 2013:22)

Wujud              TAr          FKr                 K

Guna                  J             W                  L

Kalungguhan Pndk          Pnm              Tmdk

Tembung panyelak wegah nyelak wasesa awujud verba yaiku sinau. Tembung sinau minangka wasesa diselak “wegah sinau” ateges ora gelem sinau, sing ora gelem sinau yaiku Narti, panggonane panyelak iki ora kena dipindhahke.

(26)                Bagya  wegah ngomong, merga lara untu(Jaya Baya, minggu I Oktober 2013:28)

Wujud            TAr              FKr                    FKhn  TAr

Guna                J                  W                            L

KalungguhanPndk           Pnm                         Pndg

       Tembung panyelak wegah ing ukara nyelak wasesa kang awujud verba yaiku ngomong. Tembung sinau minangka wasesa diselak “wegah ngomong” ateges ora gelem omong babar pisan, sing ora gelem ngomong yaiku Bagya sebabe merga dheweke lagi lara untu kaya ngene pawartane Bagya ora gelem ngomong, panggonane panyelak iki ora kena dipindhahke

       Tembung panyelak wegah ing ukara (25) nganti (27) nyrekal verba nyambut, sinau, ngomong kang nduweni guna minangka wasesa. Tembung panyelak wegah kanthi semantis kosok baline tembung gelem. Banjur kanthi semantis tembung wegah nduweni loro komponen makna, yaiku nyelak lan gelem, mula tembung iku asring dadi verba saengga bisa diwenehi tembung panyelak ora saengga dadi ora wegah. Kanthi gramatis makna positif yaiku gelem.

1)    Panemtu Panyelak Imperatif

          Imperatif bisa digunakake saperangane pawongan kanthi tujuwan menehi prentah, ngajukake kapinginan marang pawongan liyan sing diajak guneman. Imperatif bisa diperang dadi loro, yaiku imperatif afirmatif lan imperatif negatif. Imperatif afirmatif nduweni tujuwan supaya pawongan sing diajak guneman nindakake pakaryan miturut makna sajrone imperatif kasebut. Dene imperatif negatif nduwe tujuwan supaya pawongan sing diajak guneman ora nglakoni pakaryan miturut imperatif kang diomongke.

1)Panyelak Imperatif “aja”

       Tembung panyelak kang trep ditrepake sajrone ukara pakon yaiku aja. Tembung panyelak aja digunakake kanggo nyelak ukara sing nduweni wasesa aran. Tembung panyelak aja iki bisa digunakake sajrone ukara pakon, dene ukara pakon yaiku wedhare gagasan wong kang guneman tumuju marang wong kang diajak guneman supaya nglakoni utawa nandukake pakaryan.

(28)              Aja mangan dhisik!(Jaya Baya, minggu I Oktober 2013:36)

Wujud                 FKr             K

Guna                    W              P

Kalungguhan    Pnm          Pnr

       Tembung aja sajrone ukara ing ndhuwur nyelak utawa nyrekal wasesa kang awujud verba mangan. Wasesa ukara ing ndhuwur uga awujud tembung kriya, saengga yen diselak gunakake tembung aja tegese bakal dadi negatif aja mangan (ora oleh mangan) dhisik. Tembung aja mangan dhisik dadi prentah tumrap wong liya sing diajak omongan supaya aja nganti ndhisiki mangan.

(29)             Bungkuse kadho aja putih!(Jaya Baya, minggu I September 2013:22)

Wujud                 TAr           TAr     FKt

Guna                           J                   W

Kalungguhan    Pndk        Pndg    Pnm

       Tembung aja sajrone ukara ing ndhuwur nyelak utawa nyrekal wasesa kang awujud verba putih. Wasesa ukara ing ndhuwur uga awujud tembung kriya, saengga yen diselak gunakake tembung aja tegese bakal dadi negatif aja putih (ora oleh werna putih, dikongkon werna liyane wae). Tembung aja putihbungkus kadhone dadi prentah tumrap wong liya sing diajak omongan supaya aja gunakake bungkus kadho werna putih.

(30)              Sing nggawa buku aja kowe!(Jaya Baya, minggu III Oktober 2013:28)

 Wujud              FKr          TAr        FAr

Guna                    J                  W

Kalungguhan  Tmdk         Pndk   Pnm

       Tembung aja sajrone ukara ing ndhuwur nyelak utawa nyrekal wasesa kang awujud nomina utawa aran kowe. Wasesa ukara ing ndhuwur uga awujud tembung aran, saengga yen diselak gunakake tembung aja tegese bakal dadi negatif aja kowe (aja kowe sing nggawakna buku, nanging liyane wae). Tembung aja kowesing nggawa buku liyane wae luwih becik, dadi prentah tumrap wong liya sing diajak omongan supaya aja dheweke sing nggawana buku.

(31)             Cacahe saben saregu aja limalas! (Jaya Baya, minggu II September 2013:28)

Wujud           TAr             FAr              K

Guna                   J                L                 W

Kalungguhan Pndg          Pndk           Pnm

       Tembung aja sajrone ukara ing ndhuwur nyelak utawa nyrekal wasesa kang awujud numeralia kang awujud angka sing bisa kaetung limalas. Wasesa ukara ing ndhuwur uga awujud tembung cacah, saengga yen diselak gunakake tembung aja tegese bakal dadi negatif aja limalas (tegese aja limalas cacahe saben saregu, dadi cacahe bisa kurang utawa luwih saka limalas). Tembung aja limalascacahe saben saregu, cacah liyane wae luwih becik bisa luwih utawa kurang, dadi prentah tumrap wong liya sing diajak omongan supaya bisa mbentuk klompok kanthi cacah aja limalas.

(32)        Mangane Dani aja ing peturon!(Jaya Baya, minggu IV September 2013:22)

Wujud                  TKr        TAr            Kpang

Guna                   J             W

Kalungguhan   Pndg       Pndk        Pnm  

       Tembung aja sajrone ukara ing ndhuwur nyelak utawa nyrekal wasesa kang awujud preposisi kang awujud panggonan ing peturon. Wasesa ukara ing ndhuwur uga awujud tembung katrangan panggonan, saengga yen diselak gunakake tembung aja tegese bakal dadi negatif aja ing peturon (tegese yen Dani arep mangan becike aja ing peturon, merga peturon iku panggonan kanggo turu ora kanggo mangan, yen mangan becike ya neng pawon utawa neng meja mangan). Tembung aja ing peturon yen Dani arep mangan, panggonan liyane luwih becik kanggo panggon mangan ketimbang peturon, dadi prentah tumrap wong liya sing diajak omongan supaya bisa ngandani lan menehi pitutur yen ecike panggon mangan ora ing peturon.

a.      Nyelak sajrone Ukara

       Nyelak bageyan sajrone ukara yaiku nyrekal ing bageyan tartamtu kanthi menehi tembung panyelak kang cocog lan trep ing ngarepe unsur sing diselak. Umume nyelak iku kadadeyan ing ukara majemuk. Salah sijine nyelak unsur ukara yaiku nyelak kanthi beda banget utawa kontras. Panemtu awujud tembung panyelak sing bisa digunakake agawe nyelak kaya mangkono yaiku ora, ora-nanging,lan dudu-nanging, dhatane ana ing ngisor iki.

(33)Aku kepengin mlaku, ora ngepit.

(34)Narti arep ngombe, ora mangan.

(35)Sumarsih ora mulih, nanging malah lunga.

(36)Dina ora mlebu sekolah, nanging menyang toko

(37)Sing mangan dudu aku, nanging kowe

(38)Sing numpak sepedha dudu aku, nanging Kartika.

       Ing tuladha ukara nomer (33) lan(34) tembung panyelak ora nyelak bageyan ukara ngepit lan mangan. Ing ukara nomer (35) lan (36) tembung panyelak ora nyelak bageyan unsur ukara mulih lan mlebu. Banjur ing ukara nomer (37)  lan nomer (38) tembung panyelak dudu nyelak unsur ukara aku.

b. Lingkup Nyelak utawa Nampik

       Panemtu kang awujud tembung panyelak nduweni lingkup agawe nyelak utawa nampik kang beda – beda gumantung saka ana orane katrangan lan tekanan ing ukara, kaya dene tuladha ing ngisor:

(39)Pakdhe ngantem wong iku.

(40)Pakdhe ora ngantem wong iku.

(41)Pakdhe ora ngantem wong iku dhek wingi.

(42)Pakdhe ora ngantem wong iku ing dalan.

          Ing tuladha ukara nomer (39) ngantem wong wus kadadeyan kanthi diwenehi tembung panyelakora, nanging ukara nomer (40) ngantem ora sida kadadeyan. Yen njingglengi ukara nomer (41) mula katon banget yen anane katrangan wektu dhek wingi ngantem kuwi kadadeyan lan wektune ora dhek wingi amarga dicethakake tembung panyelak ora ing manggon sangarepe wasesa. Mula ing ukara nomer (41) ditemtokake panggonan tekanane tembung. Yen tekanane tembung manggon ing wong iku kaya dene ukara ing ngisor iki:

(43)Pakdhe ora ngantem wong iku dhek wingi.

          Tegese ukara nomer (43) yaiku ngantem tetep kelakon nanging dudu wong iku sing diantem, yaiku wong liya. Ukara nomer (43) padha karo ukara ing ngisor iki:

(44)Ora wong iku sing diantem Pakdhe dhek wingi.

Yen tekananing katrangan wektu dhek wingi kaya ukara ing gisor iki:

(45)Pakdhe ora ngantem wong iku dhek wingi

       Makna ukara nomer (45) yaiku nalika ngantem tetep kadadeyan , mung wektune ora dhek wingi nanging dhek winginane. Saka apa kang wis diandharake ing ndhuwur , cetha yen ruang lingkupe nyrekal utawa nampik bisa pindhah–pindhah miturut tekanan kang diwenehi.

C.Panutup

Determiner utawa panemtu panyelak ing basa jawa nduweni guna medarake gagasan kanthi luwih cetha kanthi sarana nyelak tembung-tembung kang kurang trep. Cundhuk karo teges panemtu panyelak sajrone ukara pawarta lan ukara pakon, ukara pawarta iku ukara wedhare gagasane manungsa, tumuju marang wong kang dijak guneman, supaya ngerti apa wae kang diwedharake, dene ukara pakon iku wedharing gagasan wong kang guneman tumuju marang wong kang diajak guneman supaya nglakoni pakaryan.Tembung panyelak iku kaya dene ora, dudu, tan, tanpa, wegah. Nyelak kaperang dadi loro yaiku nyelak ukara lan nyelak bageyane ukara, nyelak ukara bisa gunakake tembung–tembung panyelak kang manggon ing sangarepe gunane wasesa. Panemtu panyelak nyrekal wasesa ukara kang awujud tembung kriya saengga tegese dadi negatif utawa ora ditindakake. Saka TAS kang wis dicethakake ing hduwur bisa kagawe rumus kaya mangkene : panyelak kontradiksi ora: J+W (Ar/Kt)+P+FKt, panyelak kontradiksi tan: J+W (Tan+Kr)+P+FKt, panyelak kontradiksi dudu: J+W (Dudu+Ar)+L+FKt, panyelak kontradiksi tanpa: J+W (Tanpa+Ar/Kr)+L+FKt, panyelak wegah: J+W (Wegah+Ar)+L+FKt, panyelak aja: J+W (Aja+Ar).

Kapustakan

Aminnudin. 2003. Semantik Pengantar Studi tentang Makna. Bandung: Sinar Baru Algesindo

Budiman, Narko. 2013. “Klambi Bathik Lengen Dawa” sajrone Jaya Baya, edhisi 08 Minggu III Oktober kaca 28. Surabaya.

Chaer, Abdul. 2002. Pengantar Semantik Bahasa Indonesia. Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Harwimuka. 2013. “Topeng Rai Ayu” sajrone Jaya Baya, edhisi 07 Minggu II Oktober kaca 28. Surabaya.

Kristanto, Zuly. 2013. “Sapajagong Klawan Angin” sajrone Jaya Baya, edhisi 07 Minggu II Oktober kaca 36. Surabaya.

Muljana, Slamet, 1964. Semantik Ilmu makna. Surabaya: Djambatan

Padmosoekotjo, S. 1956. Sarine Basa Jawa. Jogjakarta: Kolff

Pambayun, Candra Dyah. 2013. “Nalika Langit Biru” sajrone Jaya Baya, edhisi 09 Minggu IV September kaca 36. Surabaya.

Pangastuti, Ardini Bn. 2013. “Pilihan” sajrone Jaya Baya, edhisi 05 Minggu V September kaca 22. Surabaya.

Pangastuti, Ardini Bn. 2013. “Pilihan” sajrone Jaya Baya, edhisi 08 Minggu III Oktober kaca 22. Surabaya.

Pranawa, Sudaryanto. 2001. Kamus Pepak Basa Jawa. Yogyakarta: Badan Pekerja Kongres Basa Jawa

Sasangka, 2011. Paramasastra Gagrag Anyar Basa Jawa: Jakarta: Yayasan Paramalingua

Soetarno. 2013. “Penumpang Nyalawadi” sajrone Jaya Baya, edhisi 05 Minggu V September kaca 28. Surabaya.

Sudaryanto.1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta : Duta Wacana University Press

Sudaryono.1993. Negasi dalam Bahasa Indonesia: Suatu Tinjauan Sintaktis dan Semantik.        Jakarta: Pusat pembinaan dan Pengembangan Bahasa

Subagyo, Rahmad. 2009. Titi Ukara Basa Jawa. Surabaya: FBS Unesa.Tarigan, Henry Guntur. 1993. Pengajaran Semantik. Bandung: Angkasa

Widyaparwa.1999. Majalah Ilmiah Bahasa dan Sastra.Yogyakarta:Departemen Pendidikan Nasional Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Balai Bahasa Yogyakarta.

Yulia, Alfin. 2013. “Nyolong Pethek” sajrone Jaya Baya, edhisi 05 Minggu V September kaca 36. Surabaya.